Нокта

Рәсәйнең медиа сәнгате башлангычында Булат Галеев тора. Ул – татарстанлы галим һәм рәссам, совет экспериментлар берләшмәсе «Прометей» фәнни тикшеренүләр институты әгъзасы. Аның эшен хәзер дәвам итүче Мәскәү С Е Т А П студиясе Әлмәттә санлы сәнгать, табигать һәм шәһәрнең визуаль кодын өйрәнүче лазер проекцияләре барлыкка китерде.

60 нчы еллар башында Казан авиация институтында «26а лабораториясе»нә нигез салына, соңрак аның исемен «Прометей» фәнни тикшеренү институтуы дип үзгәртәләр. Бу атама Александр Скрябинның поэмасы хөрмәтенә атала. Әлеге поэма – тарихта беренче яктылык партитурасы булган әсәр. «Прометей»га нигез салучылар Василий Кандинскийның абстракт идеяләреннән илһам алалар. Әлеге идеяләрне Анатолий Луначарский болай дип тәгъбир итә: «Төс-үзенчәлек музыкасы, буяулар симфониясе һәм гади көйләр аңлап башка сыйдырырлык, аеруча авазлар музыкасы белән кушылганда».

«Прометей» институтында тавышка лампаларның яктылыгын үзгәртеп җавап бирүче яктылык музыкасы җиһазлары уйлап табалар, СССРда беренче медиа инсталляцияләре ясыйлар, яктылык архитектурасы өлкәсендә экспериментлар үткәрәләр. Физика-математика факультетын тәмамлаган Булат Галеев фәнни тикшеренүләр институты төркеменә аның барлыкка килгән елларыннан үк кушыла һәм тиздән лабораториянең җитәкчесенә әверелә.

Булат Галеев (1940-2009) – физик, инженер, конструктор, илебезнең медиа сәнгатенә беренче булып юл салган кеше һәм сәнгать төрләре синтезы теориясе буенча белгеч.

Галеев актив рәвештә Көнбатыш рәссамнары һәм композиторлары, фәнни алгарыш һәм сәнгатьнең кайнар тарафдарлары Николя Шеффер, Франк Малина, Янис Ксенакис, Лев Термен һәм Стеларк белән язышкан. Ярты гасырлык эшчәнлеге дәвамында ул сәнгатьнең хәзерге юнәлеше медиа-артка йогынты ясаган берничә тарихи проектны тормышка ашырган. Мәсәлән, «Эт өрә тора, кәрван бара тора» инсталляциясе – зур экранда Равельның «Болеро» музыкасына компьютерда төшерелгән дөя салмак кына атлый, ә экран астында өреп торучы этне күрсәтә торган телевизор урнаштырылган була.

Тагын бер тарихи хезмәт – «Кеше-машина» автоматлаштырылган системасы: системаның гадәти эше вакытында экранда яктылык һәм музыкадан торучы рәсем күрсәтелә, ә токарлык барлыкка килгәндә рәсем кысрыклап чыгарыла. «Нәфис кыңгырау тавышы» җайланмасы Казан Кремле чаң манарасы диварларын кыңгырау тавышының көченә бәйле рәвештә яктырта.

Мәскәү төркеме Әлмәттә 2 нче санлы Әлмәт җылылык челтәрләре бинасында режиссерланган яктылык проекциясе кора. Казан бинасы әйләнәсе тышында урнашкан җиде лазер аның диварларында биш күренешне күрсәтә: табигать, энергия, санлы сәнгать, җирле визуаль код һәм иҗади берләшмәнең мирасы. Күренешләр үзеннән-үзе алышына һәм төнлә күрсәтелә.

Сәнгать объектының мәгънәсе аның исеменә яшерелгән. Татар теленә гарәп теленнән кергән «нокта» – ул төртке, урын. Фәлсәфәдә «нокта» – уйлап һәм күреп беленгәннең кисешүе, башы һәм азагы. Планета картасында «нокта» – үзгә визуаль код һәм мәдәнияткә ия урын. Яссылык пространствосында нокта – барлык геометрик фигура нигезендә ятучы абстракт объект. Әлеге сүзнең бөтен мәгънәләре турында уйлап С Е Т А П иҗади төркеме рәссамы Павел Змунчила шулай дип аңлата: «Лазер нуры – ул шул ук нокта, фәкать пространствода зур тизлек белән хәрәкәт итүче нокта. Һәм ул хәрәкәтнең нәтиҗәсен без катлаулы геометрия рәсеме итеп кабул итәбез, нәкъ лазер инсталляциясендә күргән кебек». Бик күп абстракт объект-нокталардан торучы лазер проекциясе әйләнә-тирәне, аның визуаль мәдәниятен һәм физик торышын сәнгати уйлап аңлауның символик башлангычына әверелә.

Павел Змунчила С Е Т А П студиясен Дмитрий Знаменский һәм Степан Новиков белән бергә 2018 нче елда оештыра. Аның әгъзалары яктылык дизайны белән шөгыльләнә һәм технологик сәнгать өлкәсендә эшли, һәрвакыт яктылык һәм тавыш арасында яңа бәйләнешләр эзли, иң яңа визуаль программлау мөмкинлекләрен өйрәнәләр. С Е Т А П үзенә төп максат итеп кешене әйләндереп алган мохитне физик кабул итүне көчәйтә алучы инсталляция һәм мультимедиа эшләре ясауны куя.

Төркем Максим Диденконың «Норма» спектаклендә яктылык һәм махсус визуаль эчтәлек белән эшли, 2019 нчы елда Үзәк манежда узган «Монда һәм хәзер» күргәзмәсендә катнаша, Signal һәм Alfa Future People фестивальләре өчен инсталляцияләр ясый, Мәскәүдәге Mutabor сәнгать пространствосында узучы күпсанлы чараларны сәнгати бизәүдә катнаша.